Oude ontginningen in Tilburg

VANDAAG OP TIJDLOOS TILBURG:

http://tijdloostilburg.blogspot.nl/

OUDE ONTGINNINGEN IN TILBURG

Een bespreking van de laatste dia´s uit een serie van zes luchtfoto’s uit de jaren ’60 – ’70.

ROSMOLENPLEIN: SPIN IN HET WEB VAN OUDE STRATEN

Aflevering 1 in een nieuwe opzet voor de rubriek ‘100 jaar geleden’

==========================================================

De laatste dia’s (66T17/5 en 6) uit de jaren ’60 – ’70, afkomstig van de Nederlandse Heidemij leiden ons Tilburg weer uit en wel in zuidwestelijke richting. Heel veel is daar niet veranderd.

Dia 5
Deze dia oogt helaas wat onscherp maar de foto verraadt onmiddellijk waar we ons bevinden. Geen enkele structuur in Tilburg is zo herkenbaar als dit sterrenbos, de Oude Warande. En hoeveel mensen hebben nooit het Tilburgs dierenpark bezocht, dat lange tijd een deel van het bos in beslag nam? Ook dat is hier zichtbaar: het is de smalle strook ten oosten van de Oude Warande, rechtsboven op de foto. Uiterst rechts staat de universiteit die toen net gebouwd was en ook zien we het Bels Lijntje dat zich, na een keurige bocht om de Oude Warande te hebben genomen, in een strakke lijn richting Turnhout rept.

Voormalige ingang van het Tilburgs Dierenpark



De Oude Warande is in 1758 door Willem van Hessen Kassel, destijds de heer van Tilburg, aangelegd. Dit overigens na veel geruzie met de gemeenschap want het gebied was voornamelijk ‘gemene grond’, dat wil zeggen dat het gezamenlijk bezit van de Tilburgse bevolking was. De heer van Tilburg wist echter op slinkse wijze steeds delen in bezit te krijgen en te onteigenen tot de gemeente hem een halt toe riep. Maar wat hij had mocht hij houden en zo liet hij een park aanleggen waar vandaag de dag veel Tilburgers trots op zijn.

Het onderste gedeelte van de foto is ten opzichte van tegenwoordig nauwelijks veranderd, sla er de plattegrond maar op na. Rechts buigt de Baroniebaan af en helemaal onderaan loopt de Gilzerbaan. Daartussen liggen onder anderen de voetbalvelden van Sarto en een aantal landgoederen.

De kaart van 1900 geeft  nog wel wat interessante informatie. De voetbalvelden van Sarto werden destijds ‘Prinsenhoef’ genaamd en op het linker gedeelte zien we ook nog ‘Sparrenhof’ staan. En de twee witte gebouwen die vandaag rond de middencirkel van de Warande staan, stonden er toen ook al.
Nog verder terug, naar 1865. Nog steeds weinig verandering, ook toen al sierden twee huizenl de middenstip van het sterrenbos. Het terrein van de universiteit was een uitloper van de voormalige ‘gemene gronden’,  waar tegenwoordig de Oude Warande dus deel van uit maakt.

En eigenlijk is dat vandaag  nog steeds te zien. De Oude Warande is na veel beslommeringen in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw weer in oude luister hersteld. De Siberische grondeekhoorns (die kleine grijze exemplaren, niet die bruine boomklimmers) herinneren nog aan de tijd van het dierenpark. Deze diertjes komen hier van nature namelijk helemaal niet voor. Wie goed kijkt neemt een roofvogel waar. Kortom: een oase in de jachtige stad die Tilburg toch is.Dia 6En deze dia sluit ten zuidwesten  van de vorige weer keurig aan. Daar gaan we weer: van links boven naar rechts de Bredaseweg. Onder van links naar rechts de Gilzerbaan. Aan de rechterzijde van noord naar zuid het Bels Lijntje. Links, een beetje van onderen zien we het pompstation van de Tilburgse Waterleiding. Vandaar uit loopt bijna verticaal naar boven de Oude Rielsebaan. En in de linker bovenhoek staan de gebouwen van Amarant, voorheen Piusoord.

Dit hele gebied heet Heidepark en die naam komen we ook in 1900 al tegen, zij het als naam voor slechts een gedeelte van het gebied. Verder zien we daar ook namen als ‘Veldhuizen’ en ‘Vredelust’. Het ‘pompstation der Tilburgsche Waterleiding’ was er ook al en aan de Gilzerbaan wordt met het woord ‘Telephoon’ aangegeven dat er een belletje gepleegd kan worden.
Het Bels Lijntje is op deze kaart niet te zien, terwijl het toch al in 1867 tot stand kwam. Foutje? Nee, in die tijd volgde deze spoorlijn een ander tracé. Het liep al vanaf de muziekinstrumentenfabriek van Kessels bij de Noordstraat in een hele flauwe bocht waar het in de Blaak het latere traject zou oppikken. De huidige Vierwindenlaan en het Dongepad volgen voor een groot deel nog dit oude tracé. Door de stadsuitbreiding werd later een omweg aangelegd, waardoor de bocht via de Oude Warande werd gemaakt.

De situatie in 1865 was qua stratenpatroon niet wezenlijk anders. Ook de lanen in de landgoederen ten zuiden van de Bredaseweg lagen er al. Het pompstation was er nog niet, ter plaatste stond blijkbaar een herberg. En aan de Bredaseweg vinden we de naam ‘Steenbakker’ en ‘Schaapskooi’. Namen die voor zich spreken als het gaat om het ambacht dat ter plaatse werd uitgeoefend.
Nou ja, de steenbakker bakte voornamelijk dakpannen, vooruit dan maar.

Pompstation der Tilburgsche Waterleiding



Racend in je auto over de Bredaseweg mis je waarschijnlijk de details uit het verleden, die er echt nog wel zijn. Zoals de oude toegangspoorten van de landgoederen die er soms ogenschijnlijk zonder enig doel zijn neergezet ….

Oude brug bij het Belvedère aan de Bredaseweg (met dank aan Cees van de Wouw)

En dit waren ze dan, zomaar wat glasplaatjes uit een oude kist op de zolder van een collega. Het heeft mij weer aardig wat zoekwerk opgeleverd met nieuwe inzichten. Hopelijk ook voor u!

d'n Drassige Driehoek

VANDAAG OP TIJDLOOS TILBURG:

http://tijdloostilburg.blogspot.nl/

DRASSIGE DRIEHOEK

Een bespreking van dia 4 uit een serie van zes luchtfoto’s uit de jaren ’60 – ’70.

SPOORZOEKEN IN VELDHOVEN

Aflevering 4 in de rubriek ‘100 Jaar geleden’.

OUD EN NIEUW LOVEN

Aflevering 4 in de rubriek ‘Die Ruybraecken’.

===========================================================

Vierde luchtfoto: Drassige Driehoek

De vierde dia (66T17/3) uit de jaren ’60 – ’70, afkomstig van de Nederlandse Heidemij brengt ons in westelijk Tilburg, het gebied dat nu ‘Reeshof’ heet. Verder maken we kennis met boomkikkertjes en drassige driehoeken …

Luchtfoto’s vertellen veel over de ontstaansgeschiedenis van een gebied. Zo is er vaak een combinatie te zien van slingerende en rechte wegen. Die eerste groep zijn meestal ouder dan die uit de tweede groep en duiden vaak op een oorspronkelijke golving in het landschap. Mensen hebben van nature namelijk de neiging om zich in een rechte lijn te verplaatsen maar het landschap kan hen daarbij beperken. Via de kortste route over een berg lopen is misschien wel korter, maar vraagt mogelijk meer energie dan er om heen lopen. En omdat we ook niet graag natte voeten hebben, zoeken we liever een doorwaadbare plaats in het water dan dat we zwemmend rechtdoor gaan.

Ook deze foto laat veel zien over de historie van het gebied. Naast de combinatie van slingerende en rechte (aangelegde) wegen zien we hier ook twee spoorwegen. Een hele strakke rechte en een keurige gebogen spoorlijn.

Het 'bels Lijntje' in 1956 bij de muziekinstrumentenfabriek
van Kessels, tegenwoordig het voormalige
rangeerterrein achter de Hart van Brabantlaan
(bron: RHC)

Verder zien we ook een hele speciale vorm van een route die wel een hele ruime omweg maakt om van punt A naar B te komen. Volgens mijn buurman Cees van de Wouw zat daar vroeger een boomkikkertje, een redelijk zeldzaam verschijnsel klaarblijkelijk.

Laten we beginnen met de spoorlijnen. Waarom is de ene recht en de andere krom? De eerste is logisch, de meeste spoorlijnen lopen immers rechtdoor. Het is de spoorlijn Breda – Tilburg die van links naar rechts door het beeld loopt, met warempel een passerende trein. Het zou zelfs een stoomtrein kunnen zijn.
Die andere spoorlijn is het Bels Lijntje dat, nadat het eerder dwars door de oude stad richting Turnhout afboog, later met een ruime boog om de Oude Warande werd verlegd. Dit lijntje is al lang weer verdwenen maar de route bestaat nog steeds als fietspad.

Het grappige hier is dat, ondanks de snelle groei van de woonwijk Reeshof, die zowat het hele westelijke grondgebied van Tilburg heeft opgevreten, de structuur van de paden nagenoeg onaangetast is gebleven! De slingerende lus in het midden van de foto wordt ook wel ‘drassige driehoek’ genoemd en ziet er vandaag de dag nog steeds hetzelfde uit. Hij wordt slechts doorsneden door de weg met de langste straatnaam van Tilburg: Burgemeester Baron van Voorst tot Voorstweg. O ja, het gebied maakt nu onderdeel uit van het Reeshofbos.

Die naam ‘drassige driehoek’ is er niet zomaar. Als we de kaarten  van 1900 en 1865 er bij pakken zien we hier geen akkers of weiland, maar een grote plas water met de naam ‘Oude Ley’ staan en dan wordt alles duidelijk. Dit riviertje had een zeer brede natte strook aan weerszijden omdat het regelmatig buiten de oevers trad. Het moet daar inderdaad ontzettend drassig  zijn geweest en dat toont de kaart wel aan: het hele gebied dat we nu Reeshof noemen was één groot moeras.

Ten zuiden van deze drassige driehoek  vinden we nog een interessante naam: Belvedere. Dat zou op een mooi uitzichtpunt moeten duiden. En raad eens: ook daarvan zijn nog restanten te vinden!
Als we even terug gaan naar de foto is er dus niet zo veel veranderd. Of wel? Het bovenste deel van de foto wordt tegenwoordig in beslag genomen door een complete woonwijk: Huibeven. En in het onderste deel ligt de wijk Witbrant. Allemaal namen die verwijzen naar de vennen die er ooit lagen.

Het boomkikkertje … dat heeft zijn heil helaas elders gezocht.



Op deze luchtfoto van Google Maps is mooi te zien dat dr Drassige Driehoek nog steeds
bestaat. Ook het verlegde tracé (de kromme lijn rondom de Oude Warande)
van het Bels Lijntje is nog mooi te zien.

 

Kraauwensche akkers, Doornbosse velden en Nieuw Lovenstraat

VANDAAG OP TIJDLOOS TILBURG:

KRAAUWENSCHE AKKERS

Een bespreking van dia 3 uit een serie van zes luchtfoto’s uit de jaren ’60 – ’70. Vandaag het gebied bij industrieterrein Kraaiven.

VAN DOORNSTRUIK TOT BLOEMENBUURT

Aflevering 3 in de rubriek ‘100 Jaar geleden’. Vandaag over de wijk Loven.

NAUTILUSSTRAAT OF NIEUW LOVENSTRAAT?

Aflevering 3 in de rubriek ‘Die Ruybraecken’.

===================================================================

KRAAUWENSCHE AKKERS

De derde dia (66T17/3) uit de jaren ’60 – ’70, afkomstig van de Nederlandse Heidemij voert ons naar Tilburgs grondgebied, net ten

westen van het industrieterrein Kraaiven, dat op deze dia nog in aanleg is. Een aantal bedrijven heeft zich al gevestigd, maar het gebied vertoont nog veel lege plekken, die overigens weldra ingevuld zullen worden.

Van midden onder naar midden links loopt de Dongenseweg. In de linker onderhoek is nog een stukje van het Wilhelminakanaal zichtbaar met de sluis. Vanaf de Dongenseweg loopt in noordoostelijke richting de Swaardvenstraat, waarop halverwege de ten behoeve van het industrieterrein ontworpen Zevenheuvelenweg aansluit. Daaronder, evenwijdig er aan gelegen, de Ledeboerstraat en de Gebr. Salastraat als verbindingsweg er tussen.

De oorspronkelijke padenstructuur wordt zwaar onderbroken door een nieuwe structuur, waarvan ik me lange tijd heb afgevraagd wat dat nu eigenlijk voorstelt. Het blijken schietbanen te zijn en komen zelfs al op een luchtfoto uit 1933 voor.

De situatie op dit plaatje heeft een ware metamorfose ondergaan. Niet alleen in de periode van deze foto tot heden, maar ook daar voor. Om de vertaalslag naar 1865 te kunnen maken hebben we echt de kaart van 1900 nodig, die een soort tussenfase weergeeft.

Ter oriëntatie heb ik wat kaartfragmenten en een luchtfoto van de huidige situatie bijgevoegd van steeds hetzelfde gebied. Daarbij heb ik het iets naar het oosten uitgebreid zodat ook het Hasseltplein zichtbaar is. Want daar moeten we naar toe als we de loop van die Dongenseweg willen begrijpen!

Als we de kaarten bekijken zien we dat veel van de paden op onze foto ook in 1900 al bestonden. En ook de verdeling van bosgebied en akkers was grotendeels hetzelfde.

Daar waar we het ven ‘Stoor Blaak’ zien liggen is tegenwoordig de kruising van de Dongenseweg met de Swaardvenstraat. En waar op het kaartje loodrecht onder dat ven een pad de Dongenseweg kruist, ligt nu het viaduct over het Wilhelminakanaal. Ook komen we de benaming ‘Kraauwensche Akkers’ tegen. Daar ligt nu het industrieterrein Kraaiven en inderdaad, oudere Tilburger hebben het nog steeds over het ‘Kraauwend’.
Ook wordt nu duidelijk dat de Dongenseweg vroeger met een kromming doorliep tot aan het Hasseltplein. Het hele gedeelte met de kromming is verdwenen: daar is in de zestiger jaren van de vorige eeuw de Rueckertbaan aangelegd en een deel van de nieuwbouwwijk Het Zand. Langs de weg, die toen nog Dongensche Baan heette vinden we ‘De Oude Wolf’. Dat was de steenfabriek van Smulders – Teurlings.

Gaan we nog verder terug, naar 1865, dan blijkt dat het bosgebied in het noorden nog niet bestond! Zand, zand en nog eens zand! We hebben hier te maken met de uitlopers van de Loonsche Heide.

Wilt u overigens zien hoe uw eigen woongebied er 100 of 150 jaar geleden uit zag, kijk dan eens op de website http://atlas.brabant.nl/bonnekaarten/.
Het is even experimenteren maar dan lukt het wel.

Tweede luchtfoto: Moleneindse heide

Vandaag een beschrijving en uitleg van de tweede dia (66T17/2) uit de jaren ’60 – ’70.
Deze dia sluit mooi aan op dia 1. We moeten hem er een beetje over heen schuiven, beginnend in de linkeronderhoek en dan schuin naar rechts boven. Dan herkennen we opnieuw de weg met de kromming waar tegenwoordig het Noorderbos ligt met de gelijknamige plas. (in dit geval midden rechts op de foto)

Grofweg toont dit plaatje het gebied tussen de Udenhoutseweg (die bovenaan net niet meer te zien is) in het noorden, de Kalverstraat (die vanaf het oosten naar midden onder loopt) en de huidige Midden Brabantweg in het westen. Daar tussen ligt nog de Stokhasseltlaan (op Tilburgs grondgebied) en de Finantiën (op Loons grondgebied).
In 1920 werd dit gebied de Moleneindsche Heide genoemd, mogelijk heet het nu nog steeds zo.

Kaartfragment 1920 met links de cirkelvorm van
(mogelijk) de motte-burcht

Op het tracé van de Midden-Brabantweg liep in 1865 de ‘Oude Loonse Baan’, terwijl de route die we tegenwoordig nog wel eens aanduiden met Oude Loonse weg (de Stokhasseltlaan en Finantiën) in 1900 Stoomtramweg werd genoemd. Over deze route reed namelijk de stoomtram naar Waalwijk.

Het meest opvallende aan deze foto is de cirkelvorm in het noorden aan weerszijden van deze weg. Deze vorm is nog steeds herkenbaar maar om het goed te kunnen zien moet je wel even de auto uit. Gelukkig is deze –mogelijk zeer oude- structuur gespaard gebleven. Ronald Peeters heeft ooit geopperd dat dit wel eens de resten van een ‘motte-burcht’ zouden kunnen zijn, de voorganger van het Loons Kasteel.

Huidige situatie bij de Finantiën



Een motte-burcht bestond uit een kunstmatig opgeworpen heuvel met een houten of stenen opbouw.

Dit type verdween met de opkomst van de veel sterkere middeleeuwse kastelen.

Op deze afbeelding de voorloper van kasteel Heeswijk.

























Luchtfoto's van Tilburg ontdekt!

Tja… en soms kom  je dan ineens in aanraking met iets bijzonders waardoor het onderzoekersbloed weer gaat stromen. Zo liet een collega onlangs tussen neus en lippen door weten dat hij ‘ergens in een kast’ nog een paar glasnegatieven had gevonden. Op het doosje stond ‘Tilburg’ geschreven en het betrof een aantal luchtfoto’s uit de jaren ’60 – ‘70. En aangezien ik zijn enige Tilburgse collega was vroeg hij zich af of ik daar misschien iemand voor wist...

En óf ik daar iemand voor wist! All hands on deck was het devies. Glasnegatieven uit de jaren ’60, hier met die handel! Mijn collega bracht vervolgens een oud doosje mee van het merk ‘Kodak’. ‘Photographic Plates’ stond er verder op én een formaat: 3 ¼  x  3 ¼ inch, 8,2 x 8,2 cm. Dat was geen gebruikelijk formaat! Bij nader onderzoek bleek het ook niet om negatieven te gaan maar om positieven. Professioneel spul dus. De glasplaatjes bleken afkomstig uit een oud archief van de Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij, waar mijn collega ooit gewerkt had. Of hij er nog meer had? Nee, niet meer. Ooit had hij een heel kistje vol gehad, zijn collega’s van destijds ook. Maar de rest was verdwenen, ik wil het niet weten.

Nog  diezelfde avond heb ik de glasplaatje samen met een buurman bekeken en inderdaad: van de negen plaatjes konden we er zes traceren als zijnde genomen boven Tilburgs grondgebied. De andere drie kwamen ons niet bekend voor.
De vraag was natuurlijk of de plaatjes ons nog nieuwe informatie zouden verschaffen. Er waren immers al zoveel luchtfoto’s van Tilburg bekend en gepubliceerd in boeken en op websites. Maar zelfs al zou dat niet het geval zijn, om de trotse eigenaar van dit ‘objet trouvé te zijn geeft ook al een heel goed gevoel.

Eerste dia (66T17/1)
Uit de volgorde van de nummers blijkt dat het vliegtuigje een diagonale lijn over Tilburg heeft gevolgd: vanuit het noorden in zuidwestelijke richting.  Het eerste plaatje geeft een beeld van het gebied tussen de oude weg naar Loon op Zand en Udenhout, het zesde plaatje toont het Bels Lijntje ten zuiden van de Bredaseweg en het waterpompstation aan de Gilzerbaan.

Van boven naar beneden loopt de Kalverstraat. Van links naar rechts de Udenhoutseweg en vanaf de kruising de Houtsestraat. Verder zien we helemaal rechts de Loonse Molenstraat. Op een oude kaart uit 1865 staat bij de Udenhoutseweg ‘Grindweg’ vermeld en komen we ook de benaming ‘Telegraaf’ tegen.
Het gebied rechtsboven wordt op de kaart van 1900 ‘Hamershoek’ genoemd. Het gebied rechtsonder heet in 1865 ‘Kalverstraat’ en in 1900 ‘Vijfhuizen’.  Het deel linksboven wordt in die tijd ‘Moleneindsche Heide’ genoemd en in dit deel zien we ook enkele vennen: het Kommerven (in 1865 nog Komven) en het Witven.

Als we de huidige plattegrond naast de foto leggen valt op dat er nauwelijks iets veranderd is! Het gebied bestaat nog steeds grotendeels uit akkers en weilanden en de straten- en padenloop lijkt nog verdacht veel op het patroon van ons glaspositief en zelfs op de situatie uit de 19^e eeuw.
De grootste verandering betreft misschien nog wel het gedeelte helemaal links onder: in de binnenhoek van het kromme weggetje ligt nu de Noorderplas. Alsof het er voor gemaakt is!